Κλιματική κρίση, Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία και όροι ανταγωνισμού για μια δίκαιη και συμμετοχική ενεργειακή μετάβαση

Πριν από λίγες μέρες η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε το νομοθετικό πακέτο «Fit for 55%», το οποίο στοχεύει στην ευθυγράμμιση της νομοθεσίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) με την αυξημένη κλιματική φιλοδοξία της μείωσης των εκπομπών αερίων θερμοκηπίου κατά 55% έως το 2030 για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης. Αυτό το νομοθετικό πακέτο περιλαμβάνει νέα νομοθετικά κείμενα αλλά και προτάσεις για αναθεώρηση υπαρχόντων Κανονισμών και Οδηγιών, όπως είναι η Οδηγία για τις Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ) και η Οδηγία για την Ενεργειακή Απόδοση.

Όσον αφορά τις ενεργειακές κοινότητες, οι αλλαγές και στις δύο αυτές Οδηγίες σηματοδοτούν την αυξανόμενη αναγνώριση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής ότι οι κοινότητες αυτές μπορούν να διαδραματίσουν διαφορετικούς ρόλους στο ενεργειακό σύστημα. Οι αναθεωρήσεις της Οδηγίας για τις ΑΠΕ περιλαμβάνουν διατάξεις που ζητούν από τα Κράτη Μέλη να επιτύχουν το 49% του εθνικού τους στόχου για ΑΠΕ μέσω των κτιρίων.

Μεταξύ άλλων, αναφέρεται ότι τα κράτη μέλη θα πρέπει να λάβουν μέτρα για την προώθηση της ανάπτυξης ενεργειακών κοινοτήτων προς τον σκοπό επίτευξης αυτού του στόχου.

Γενικότερα, η κλιματική αλλαγή είναι μια παγκόσμια πρόκληση με εξαιρετικά σημαντικό αντίκτυπο στη ζωή μας. Η ΕΕ έχει θέσει φιλόδοξους στόχους για την αντιμετώπισή της, με σκοπό να επιτευχθεί ο στόχος της Συμφωνίας του Παρισιου, και αφιερώνει αξιόλογα χρηματικά ποσά. Συγκεκριμένα, ένα τρίτο των επενδύσεων ύψους 1,8 τρισεκατομμυρίων ευρώ από το σχέδιο ανάκαμψης Next GenerationEU, καθώς και ο επταετής προϋπολογισμός της ΕΕ θα χρηματοδοτήσουν την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία που στοχεύει να μετατρέψει την ΕΕ σε μια σύγχρονη, αποδοτική και ανταγωνιστική οικονομία:

• με μηδενικές “καθαρές” εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου έως το 2050
• με οικονομική ανάπτυξη αποσυνδεδεμένη από τη χρήση πόρων, και
• δίχως να αφήσει κανένα άνθρωπο και καμιά περιφέρεια στο περιθώριο.

Η απανθρακοποίηση του ενεργειακού μας συστήματος είναι κεντρικός πυλώνας για την εκπλήρωση των κλιματικών στόχων της ΕΕ, καθώς η παραγωγή και κατανάλωση ενέργειας ευθύνονται για πάνω από το 75% των εκπομπών αερίων του θερμοκηπίου. Έτσι, η μετάβαση προς έναν ευρωπαϊκό τομέα παραγωγής ενέργειας βασισμένο σε ανανεώσιμες πηγές, υψηλή ενεργειακή απόδοση και ορθολογική κατανάλωση ενέργειας είναι ακρογωνιαίος λίθος της ευρωπαϊκής πολιτικής.

Προς αυτή την κατεύθυνση, η Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία στοχεύει να θέσει τους πολίτες στο επίκεντρο της ενεργειακής μετάβασης διασφαλίζοντας τη δικαιοσύνη και την ένταξη. Tο νομοθετικό πακέτο για την Kαθαρή Eνέργεια για Όλους τους Ευρωπαίους (Clean Energy Package) ακολουθεί αυτόν τον στόχο και αναγνωρίζει τους «αυτοκαταναλωτές ενέργειας από ανανεώσιμες πηγές», τις «κοινότητες ανανεώσιμης ενέργειας» (Renewable Energy Communities – RECs) και τις «ενεργειακές κοινότητες πολιτών» (Citizen Energy Communities – CECs) ως διακεκριμένους παράγοντες της αγοράς ενέργειας. Στο ίδιο πλαίσιο θα πρέπει και οι κανόνες για τον ανταγωνισμό και οι κατευθυντήριες γραμμές για τις κρατικές ενισχύσεις να συμβάλλουν στην υλοποίηση της Πράσινης Συμφωνίας και να επιτρέπουν τη συμμετοχή των πολιτών και των ενεργειακών κοινοτήτων στην αγορά ενέργειας χωρίς διακρίσεις.

Οι υφιστάμενες κατευθυντήριες γραμμές του 2014 για τις κρατικές ενισχύσεις για την προστασία του περιβάλλοντος και την ενέργεια (EEAG) συνέβαλαν στη δημιουργία ορισμένων φραγμών στην ανάπτυξη των ενεργειακών κοινοτήτων, αφού απέτυχαν να αναγνωρίσουν τη διαφορετική πραγματική και νομική κατάσταση μικρότερων και μη εμπορικών παραγόντων της αγοράς, όπως είναι οι τελευταίες.

Το νομικό πλαίσιο για τις ενεργειακές κοινότητες που δημιουργήθηκε από την Πράσινη Συμφωνία είχε ως στόχο την αποκατάσταση των αδυναμιών της αγοράς και τη δημιουργία ευνοϊκών πολιτικών και νομικών πλαισίων, έτσι ώστε οι κοινότητες αυτές να μπορούν να αναπτυχθούν σε εθνικό επίπεδο.

Δυστυχώς, το νέο προσχέδιο κατευθυντήριων γραμμών για τις κρατικές ενισχύσεις για το κλίμα, την προστασία του περιβάλλοντος και την ενέργεια (CEEAG) που δημοσίευσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δεν συμβαδίζει με αυτή την προσέγγιση της Πράσινης Συμφωνίας.

Πιο συγκεκριμένα, η Οδηγία για τις ΑΠΕ αναγνωρίζει ότι οι ενεργειακές κοινότητες συνδέονται με πολλά πρόσθετα πλεονεκτήματα, όπως η ενίσχυση της κοινωνικής αποδοχής των έργων ΑΠΕ, η αύξηση του διαθέσιμου κεφαλαίου για τοπικές επενδύσεις και η αυξημένη συμμετοχή των πολιτών στην ενεργειακή μετάβαση. Η Οδηγία σημειώνει επίσης ότι οι ενεργειακές κοινότητες συμβάλλουν στην αντιμετώπιση κοινωνικο-οικονομικών ζητημάτων όπως η ενεργειακή φτώχεια και επιτρέπουν σε ομάδες όπως οι ευάλωτοι καταναλωτές να συμμετέχουν ενεργά στην ενεργειακή μετάβαση.

Το άρθρο 22(4) της Οδηγίας για τις ΑΠΕ απαιτεί από τα κράτη μέλη να δημιουργήσουν ένα νομοθετικό πλαίσιο που να επιτρέπει την προώθηση της ανάπτυξης των ενεργειακών κοινοτήτων. Αυτά τα πλαίσια πρέπει να περιλαμβάνουν πολιτικές και μέτρα για την άρση των αδικαιολόγητων ρυθμιστικών και διοικητικών εμποδίων και εργαλεία που βοηθούν τις κοινότητες να έχουν πρόσβαση σε χρηματοδότηση και πληροφορίες, μεταξύ άλλων.

Επιπλέον, το άρθρο 22(7) της ίδιας Οδηγίας εγγυάται ισότιμους όρους ανταγωνισμού για τις ενεργειακές κοινότητες στα εθνικά καθεστώτα στήριξης ΑΠΕ. Πιο συγκεκριμένα, απαιτεί από τα κράτη μέλη να «λαμβάνουν υπόψη κατά τον σχεδιασμό καθεστώτων στήριξης τις ιδιαιτερότητες των κοινοτήτων ανανεώσιμης ενέργειας, ώστε να τους επιτρέπουν να συναγωνίζονται για στήριξη επί ίσοις όροις με τους άλλους συμμετέχοντες στην αγορά».

Πρώτον, αυτό ισοδυναμεί με διαδικαστική απαίτηση για τα κράτη μέλη να λάβουν υπόψη συγκεκριμένες προκλήσεις που ενδέχεται να αντιμετωπίσουν οι ενεργειακές κοινότητες στη συμμετοχή τους σε ανταγωνιστικές διαδικασίες.

Δεύτερον, ισοδυναμεί με ουσιαστική απαίτηση για τη διόρθωση τυχόν προκλήσεων που αντιμετωπίζουν οι κοινότητες αυτές.

Τα μοναδικά χαρακτηριστικά των ενεργειακών κοινοτήτων, που περιλαμβάνουν το διαφορετικό τους επιχειρηματικό μοντέλο, το γεγονός ότι πρωταρχικός σκοπός τους είναι η προσφορά στα μέλη τους και την τοπική κοινωνία περιβαλλοντικού, οικονομικού και κοινωνικού οφέλους και όχι η απόκτηση οικονομικών κερδών, το μέγεθός τους, την επαγγελματική και οργανωτική δομή τους και τον τρόπο χρηματοδότησης έργων, τις θέτουν σε διαφορετική νομική και πραγματική θέση σε σύγκριση με άλλες επιχειρήσεις.

Σύμφωνα με τη νομική αρχή της ισότητας, τα ξεχωριστά αυτά χαρακτηριστικά των ενεργειακών κοινοτήτων και οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν κατά τη συμμετοχή τους σε διαγωνιστικές διαδικασίες δικαιολογούν τη διαφορετική τους μεταχείριση. Αυτό υποστηρίζεται και από το Δικαστήριο της ΕΕ[i].

Πώς μπορούν οι κατευθυντήριες γραμμές CEEAG[ii] να ευθυγραμμιστούν με την Πράσινη Συμφωνία

Η παράγραφος 123 των υφιστάμενων κατευθυντήριων γραμμών (EEAG) αναφέρει ότι, ενώ η κρατική ενίσχυση στην ηλεκτρική ενέργεια από ΑΠΕ θα πρέπει κατ’ αρχήν να συμβάλλει στην ενσωμάτωση της ανανεώσιμης ηλεκτρικής ενέργειας στην αγορά, για ορισμένους μικρούς τύπους εγκαταστάσεων αυτό μπορεί να μην είναι εφικτό ή κατάλληλο. Επιπλέον, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επιβεβαίωσε ότι οι κατευθυντήριες γραμμές EEAG πρέπει να προσαρμοστούν, να αναθεωρηθούν και να ευθυγραμμιστούν με τους νέους κανόνες Πράσινης Συμφωνίας, συμπεριλαμβανομένης της πρόβλεψης ρυθμίσεων για την αυτοκατανάλωση και τις ενεργειακές κοινότητες σε συστήματα ΑΠΕ[iii].

Ωστόσο, το προσχέδιο των CEEAG απέτυχε να δημιουργήσει ένα δίκαιο και ισότιμο πεδίο

ανταγωνισμού για τις ενεργειακές κοινότητες. Συγκεκριμένα, το προσχέδιο των των κατευθυντήριων αυτών γραμμών για τις κρατικές ενισχύσεις:

• Δεν παρέχει επαρκή αναγνώριση για τη διαφορετική πραγματική κατάσταση των μικρότερων και μη εμπορικών παραγόντων της αγοράς, ιδίως των ενεργειακών κοινοτήτων.
• Δεν αναγνωρίζει τις αδυναμίες της αγοράς που εμποδίζουν τις κοινότητες αυτές να αναπτυχθούν περαιτέρω στον τομέα των ΑΠΕ και δεν λαμβάνει υπόψη το γεγονός ότι το μοντέλο των ενεργειακών κοινοτήτων είναι πολύ νέο και ο θεσμός τους είναι ακόμη ανύπαρκτος σε πολλά κράτη μέλη.
• Επιβάλλει τις ανταγωνιστικές διαδικασίες υποβολής προσφορών για υποστήριξη έργων ΑΠΕ, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι προκλήσεις που αντιμετωπίζουν οι μικροί και μη εμπορικοί παράγοντες στην πρόσβαση σε τέτοιες διαδικασίες.
• Αποτυγχάνει να εξισορροπήσει τα κριτήρια της αποδοτικότητας κόστους και άλλων αποτελεσμάτων που βασίζονται στην αγορά έναντι κοινωνικών κριτηρίων όπως η κοινωνική αποδοχή των έργων ΑΠΕ[iv].

Προκειμένου να ευθυγραμμιστεί με την Ευρωπαϊκή Πράσινη Συμφωνία, το προσχέδιο των CEEAG πρέπει να περιλαμβάνει:

• Συγκεκριμένες διατάξεις αφιερωμένες στις ενεργειακές κοινότητες που να αναγνωρίζουν τη μοναδική τους θέση στην αγορά ενέργειας και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζουν.
• Αυξημένα κατώτατα όρια (thresholds) για την εξαίρεση των ενεργειακών κοινοτήτων και άλλων μικρών εγκαταστάσεων παραγωγής ΑΠΕ από την υποχρέωση συμμετοχής σε ανταγωνιστικές διαδικασίες υποβολής προσφορών.
• Σαφή και συγκεκριμένη καθοδήγηση προς τα κράτη μέλη, ώστε να ενσωματώσουν ρυθμίσεις για τις ενεργειακές κοινότητες στα καθεστώτα στήριξής τους, σύμφωνα με τις νομικές τους υποχρεώσεις βάσει της Οδηγίας για τις ΑΠΕ.
• Απλούστερες διοικητικές επιβαρύνσεις για τα κράτη μέλη που θέλουν να ενσωματώσουν υποστηρικτικές ρυθμίσεις στα εθνικά τους καθεστώτα στήριξης για τις ενεργειακές κοινότητες.
• Αναγνώριση των κοινωνικών επιπτώσεων στις τοπικές κοινότητες από έργα ΑΠΕ, καθώς και υποστηρικτικές διατάξεις σχετικά με την ένταξη κοινωνικών κριτηρίων σε ανταγωνιστικές διαδικασίες υποβολής προσφορών για έργα ΑΠΕ.
• Διατήρηση του ξεχωριστού κεφαλαίου των κατευθυντήριων γραμμών EEAG που αφορούσε στην υποστήριξη των ΑΠΕ.

Αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης: ένα στοίχημα που μας αφορά όλους

Το μέγεθος της πρόκλησης είναι τεράστιο και πέρα από γενναιόδωρη χρηματοδότηση απαιτεί ολιστικές, βαθιές τροποποιήσεις στον τρόπο που έχουμε δομήσει την οικονομία και την κοινωνία μας και μια γενικότερη αναθεώρηση της σκέψης και δράσης. Η αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και η μετάβαση σε ένα υγιέστερο, δίκαιο και δημοκρατικό σύστημα απαιτεί μια ευρύτερη κοινωνική μετάβαση.

Ο όρος μετάβαση αφορά μια αβέβαιη μακροπρόθεσμη διαδικασία διαρθρωτικής αλλαγής, που εξελίσσεται με μη γραμμικό τρόπο ως αποτέλεσμα παράλληλων, εξωτερικών και εσωτερικών πιέσεων για μετασχηματισμό του συστήματος. Έτσι, η ενεργειακή μετάβαση μπορεί να γίνει κατανοητή ως μια διαδικασία βαθιάς, μη γραμμικής αλλαγής στην οργάνωση και συνολική ποιότητα του ενεργειακού καθεστώτος. Σε μια διαδικασία μετάβασης, αναδυόμενοι νέοι συνδυασμοί εναλλακτικών ιδεών, τεχνολογιών, πρακτικών και άλλων νέων παραγόντων συνδέονται με μετασχηματιστικές τάσεις εντός του υπάρχοντος συστήματος και μπορούν να οδηγήσουν σε συστημική αναδιάρθρωση και μετασχηματισμό του.

Έτσι, μπορούμε να πούμε πως για να πετύχουμε τη μετάβαση σε ένα δίκαιο και βιώσιμο ενεργειακό μοντέλο, το οποίο αναβαθμίζει την ποιότητα ζωής μας σεβόμενο παράλληλα το περιβάλλον, χρειαζόμαστε ολιστικές αλλαγές και πολιτικές σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο. Αυτό σημαίνει πως, εάν και ακόμα επιμένουμε πως η μετάβαση σε ανταγωνιστικές διαδικασίες είναι απαραίτητη για τη σωστή χρήση των διαθέσιμων πόρων, τότε το πλαίσιο ανταγωνισμού θα πρέπει να τροποποιηθεί ώστε να περιλαμβάνει την υποχρεωτική αξιολόγηση των κοινωνικών επιπτώσεων και κριτηρίων Έτσι, πέρα από οικονομικά στοιχεία των project, θα πρέπει να δούμε ποια είναι η επίδρασή τους για

παράδειγμα στις παρακάτω διαστάσεις:

• Επίπεδο γνώσης: πώς το προτεινόμενο project σκοπεύει να επηρεάσει την επίσημη και ανεπίσημη γνώση που καθοδηγεί τη συμπεριφορά των ανθρώπων; Αυτό αφορά την κοινωνική αποδοχή των έργων ΑΠΕ και το ενδιαφέρον των πολιτών να δραστηριοποιηθούν σε αυτά. Επιχειρήματα γνώσης χρησιμοποιούνται για να μεγαλώσουν την (κοινωνικοπολιτική) αποδοχή δράσεων με στόχο την πραγματοποίηση του επιθυμητού μετασχηματισμού προς τη βιωσιμότητα έναντι της διατήρησης του υπάρχοντος συστήματος, βασισμένου σε ορυκτά καύσιμα. Χρειάζεται συζήτηση και επιχειρήματα, μεταξύ άλλων, για να αντιμετωπιστούν η αντίσταση και ο φόβος που συναντώνται συχνά στην κοινωνία σχετικά με την ενεργειακή μετάβαση. Άλλωστε, δίκαιη και βιώσιμη ενεργειακή μετάβαση σημαίνει πως κατά την ανάπτυξη έργων ΑΠΕ και εξοικονόμησης ενέργειας δίνεται η δυνατότητα στις τοπικές κοινωνίες να συμμετέχουν τόσο στη λήψη αποφάσεων σχετικά με την ανάπτυξη των έργων αυτών όσο και στα οφέλη που απορρέουν από τη συμμετοχή σε αυτά. Με τον τρόπο αυτόν πραγματώνεται η ενεργειακή δημοκρατία και δίνεται η δυνατότητα για έναν αποτελεσματικότερο έλεγχο από τους πολίτες.
• Πρακτικές χρηστών, δηλαδή οι προτιμήσεις και οι ρουτίνες των χρηστών σε σχέση με την ενέργεια. Όταν γίνεται κάποιος μέλος μιας ενεργειακής κοινότητας μεταβαίνει από το status παθητικού καταναλωτή ενέργειας σε παραγωγό-καταναλωτή ενέργειας. Η ένταξη σε μια ενεργειακή κοινότητα βοηθά, ακόμη και προσωρινά, την παρακολούθηση (και τη μείωση) της κατανάλωσης ενέργειας[v] [vi].
• Μια ανταγωνιστική διαδικασία θα πρέπει να λαμβάνει υπόψιν και τη συνεισφορά ενός project στην ορθολογική χρήση ενέργειας από την κοινωνία.
• Εύρος εμπλεκόμενων φορέων: Θα πρέπει να αξιολογηθεί η συμμετοχή και ενεργοποίηση της ευρύτερης κοινωνίας, και ατόμων με διαφορετικό φύλο, ηλικία, εθνικότητα και πολιτισμό και γενικότερα με διαφορετικές προτιμήσεις, ανάγκες και πρακτικές. Οι ενεργειακές κοινότητες έχουν επίγνωση και επιχειρούν να βελτιώσουν την επίδοσή τους στο κριτήριο αυτό.

Ακόμη, εάν επιθυμούμε να έχουμε μια ολική αναδιάρθρωση του ενεργειακού μας συστήματος, θα πρέπει να έχουμε στο νου μας τις εξής διαστάσεις:

• Οργανωτική λογική, ποιες είναι οι διαδικασίες και δραστηριότητες των οργανισμών / εταιρειών που ετοιμάζουν το project;
• Ποια είναι η τεχνογνωσία και τα δίκτυα που χρησιμοποιούνται σε αυτά;
• Θα πρέπει να δούμε ποια είναι η κατανομή εργασιών και ο συντονισμός σε όλη την αλυσίδα αξίας, καθώς και ζητήματα ιδιοκτησίας και σχέσεις μεταξύ επενδυτών, παραγωγών και χρηστών.

Καθώς η κλιματική κρίση ξετυλίγεται αρκετά γρήγορα, όλο και περισσότερα άτομα και κοινότητες σε όλο τον κόσμο αρχίζουν να αναγνωρίζουν ότι η ανανεώσιμη ενέργεια μπορεί να προσφέρει πολύ περισσότερα από αξιόπιστη καθαρή ηλεκτρική ενέργεια, μείωση της ρύπανσης και τον μετριασμό της κλιματικής αλλαγής. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας «παρέχουν δυνατότητες μεταμόρφωσης της κοινωνίας με την αναδιανομή θέσεων εργασίας, πλούτου, υγείας και πολιτικής δύναμης πιο δίκαια»[vii].

Οι ενεργειακές κοινότητες και πιο συγκεκριμένα οι ενεργειακοί συνεταιρισμοί θεωρούνται πηγή εκδημοκρατισμού του ενεργειακού καθεστώτος καθώς και μέσο για την ανακατανομή της πολιτικής και οικονομικής δύναμης.

Συμπερασματικά, η συμμετοχή των πολιτών και των κοινοτήτων είναι ζωτικής σημασίας για την επιτυχή μετάβαση σε ένα δίκαιο και βιώσιμο ενεργειακό σύστημα πέρα από τα ορυκτά καύσιμα. Η εφαρμογή μιας διατομεακής (intersectional) προσέγγισης είναι πιθανό να αυξήσει την επιτυχία των μελλοντικών ενεργειακών πολιτικών και έργων λόγω του υψηλότερου αριθμού εμπλεκόμενων φορέων, των υψηλότερων ενδιαφερόντων και της αποδοχής της ενεργειακής μετάβασης.

Για την επίτευξη των στόχων που υιοθετούνται σε ευρωπαϊκό επίπεδο προς τον σκοπό αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης είναι καίριο να μπορούν όλοι οι παίκτες να συμμετέχουν ισότιμα στην ενεργειακή μετάβαση.

Μπορείς και εσύ να απαντήσεις στη δημόσια διαβούλευση σχετικά με το προσχέδιο των κατευθυντήριων γραμμών για τις κρατικές ενισχύσεις (CEEAG) που θα επηρεάσει τη δυνατότητα συμμετοχής των ενεργειακών κοινοτήτων στην αγορά ενέργειας χωρίς διακρίσεις.

Ας υπερασπιστούμε από κοινού το δικαίωμα των ενεργειακών κοινοτήτων να συμβάλουν στην επιτακτική ενεργειακή μετάβαση!